رپ فارسی به شکلی از موسیقی رپ گفته میشود که بهزبان فارسی خوانده میشود. این سبک موسیقی اگر چه عمدتاً متأثر از سبک رپ آمریکایی است، اما تمام ویژگی‌های آن را ندارد و برخی خصوصیات آن در رپ آمریکا وجود ندارد. رپ فارسی در اواخر دههٔ ۱۳۷۰ خورشیدی در ایران شکل گرفته و خواننده‌های زیادی به طور زیر زمینی و غیر مجاز در این سبک فعال هستند. در ایران رپکن ها از رپ برای اعتراض به مشکلات اجتماعی ، سیاسی ، فرهنگی و غیره استفاده می‌کنند ولی رپ برای موارد دیگری نیز در ایران خوانده میشود. این سبک زیر‌سبک هنری، این قالب با الگو برداری از تکنیک‌های غربی و استفاده از منابع بومی به وجود آمده که البته نهایتا در ایران به سمت و سوی موسیقی عامه‌پسند گرایش یافته است.
تاریخچه
پیشینه غربی
موسیقی رپ در دههٔ ۱۹۸۰ میلادی و از میان موسیقی سیاه پوستان فقیر متولد شد. رپ در واقع یک نوع موسیقی اعتراض‌آمیز خیابانی است. این موسیقی از پیش پا افتاده‌ترین، سهل‌ترین و خیابانی‌ترین کلمات استفاده میکند، بدون این که از حیث ادبی بتوان این نوع استفاده را نقد کرد. در نوشتن متن ترانه‌های رپ، هیچ الزامی برای رعایت قوانین ادبی وجود ندارد.[۱] موسیقی رپ به موضوعاتی از جمله: اختلاف طبقاتی، ریاکاری، دعواهای خیابانی، فرهنگ غالب جهانی و همچنین بحران‌های سیاسی می‌پردازد. کلام آن اگرچه قافیه‌هایی ضعیف دارد و در نگاه بسیاری شعر ناب به حساب نمی‌آید، اما با همین سادگی و بی پیرایگی خود می‌کوشد معنایی دیگر از زندگی اجتماعی را به ما یادآوری کند، که بعدی از زندگی مردم کوچه و خیابان است. به نحوی میتوان گفت چارچوب تعیین شدهٔ موسیقی را که دارای قوانین سخت و مشخص است را خرد میکند تا موسیقی در دسترس عامی‌ترین افراد جامعه قرار گیرد.[۲]
اوایل رپ فارسی
اولین آهنگ رپ فارسی در سبک پاپ، توسط حسن شماعی زاده در اوایل دهه ۶۰ همراه فرزندش با مطلع شعر می‌دونم که دروغ میگی وقتی میگی که دوسم می‌داری سپس در اوایل دهه ۷۰ توسط گروه سندی با آهنگ مشهور پری و سپس در اواخر دهه ۱۳۷۰ خورشیدی در یک برنامهٔ تلویزیونی به نام «اکسیژن» در ایران پخش شد. این قطعه توسط شهاب حسینی مجری برنامه خوانده شد و تاحدودی مورد توجه قرار گرفت.[۳] تقریباً دو سال بعد از این رخداد، اولین آلبوم رپ فارسی در ایران توسط شاهکار بینش‌پژوهبا نام اسکناس منتشر شد. این آلبوم که در سبک رپ طنز بود و اولین آلبوم رپ فارسی بود که در ایران با مجوز رسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شد، چندان مورد استقبال واقع نشد.[۳]
در مورد فعالیت گروه‌های زیرزمینی رپ فارسی در ایران به دلیل پیچیدگی شرایط و تحت فشار بودن هنرمندان این سبک از موسیقی زیرزمینی، منابع موثقی دال بر تاریخچه ی اصلی برنامه‌های ملاقات و نحوه شکل گیری گروه‌های ابتدائی هنرمندانی که در داخل مرزهای ایران شروع به کار کردند، برای عموم پخش نمی‌شود. در اواخر دههٔ هفتاد خورشیدی رپ فارسی شکل جدی تری به خود گرفت، گروه دونفرهی یاشار‌و‌شایان و سروش لشکری با نام مستعار هیچکس در داخل ایران (که بیشترین تأثیر را بر این سبک موسیقی داشته است و باعث ماندگاری و تداوم این سبک تا به امروز شده است چرا که تا قبل از آن کسی بصورت رسمی به عنوان خوانندهٔ رپ فارسی مطرح نبود به همین دلیل هیچکس را پدر رپ فارس نیز می‌نامند) یاسر بختیاری با نام مستعار یاس (خواننده)، بهنام مهرخوان با نام مستعار دیو سپید در آمریکا از اولین خوانندگان و گروهزد بازی از اولین گروه‌های از این دست هستند که به رپ فارسی پرداختند.[نیازمند منبع] لازم است تا در این قسمت نامی از گروه دونفرهی یاشار و شایان داشته باشیم که با پخش آلبوم نسبتا ارزشمند خود در اواخر دهه‌ی ۷۰ خورشیدی قدم مهمی در پیشرفت این زیر‌سبک هنری داشتند، گروه فوق پس از آن زمان به صورت کاملا زیرزمینی به فعالیت پرداخته و دستخوش تغییراتی در فهرست اعضای خود شده‌اند، به طوری که هم‌اکنون با اسمواژخنیا و با ترکیبی پر تعداد ولی بدون حاشیه و البته میل به برگزاری اجرا‌های عموم و پخش رسمی آلبوم فعال هستند.
موقعیت رپ در ایران
در چند سال اخیر به تعداد گروه‌های رپ در داخل ایران افزوده شده‌است. همچنین آهنگهای فارسی تعدادی گروه رپ‌خوان در خارج ایران نیز از طریق اینترنت در ایران منتشر میشود. با توجه به اینکه که اخذ مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای توزیع قانونی تولیدات موسیقایی، برای این افراد عملاً امکان‌پذیر نبوده‌است، و با توجه به فقدان قانونی انتشار الکترونیک و حق کپی رایت آثار، پخش این آهنگ‌ها از طریق اینترنت محدود می‌شوند. اغلب گروه‌های رپ زیرزمینی آثارشان را از طریق وب‌گاه‌ها و وب‌نوشت‌های شخصی به گوش شنوندگان می‌رسانند.[۴]
تصویری که از موسیقی رپ در ایران ترویج می‌شد گاهی آن را مرتبط با جریان‌هایی نظیر شیطان‌پرستی قرار می‌داد. در ۲۵ مهرماه ۱۳۸۷۷ برنامه‌ای از یکی از شبکه‌های تلویزیونی ایران پخش شد که به گفته سازندهٔ آن، به بینندگان نشان می‌داد که شیطان‌پرستی رابطه‌ای با رپ ندارد.[۵] با این حال، به نظر برخی منتقدان این برنامه در عمل تأثیر عکس روی بینندگانش می‌گذاشت.[۶]
گسترش رپ فارسی به طور زیرزمینی و از طریق اینترنت، به ویژه با توجه به این که قسمت عمده‌ای از آثار زیرزمینی سرشار از فحش و ناسزا بود، باعث شد که دفتر موسیقی وزارت ارشاد در مورد اعطای مجوز به آثار این سبک سخت‌گیرانه عمل کند. مدتی پس از این که قطعه‌ای در سبک «رپ-پاپ» فارسی در عنوان‌بندی مجموعهٔ تلویزیونی «خانه به دوش» از یکی از شبکه‌های تلویزیونی ایران پخش شد، دفتر موسیقی وزارت ارشاد در نامهای به سازمان صدا و سیما از پخش ترانه‌ای با این سبک از رسانه‌ای مانند تلویزیون گلایه کرد.[۳] در سال ۱۳۸۴۴ نیز اولین موزیک «رپ-پاپ» فارسی آهنگ منو ببین با هنرمندیداریا و عماد و بهمن فرجی ساخته شد و از رادیوبی‌بی‌سینیز پخش شد با این حال، در اواخر سال ۱۳۸۵۵ خورشیدی آلبومی ۸ قطعه‌ای از مجید غفوری با نام «نگو دیره» منتشر شد که در یکی از قطعه‌های آن بخشهایی به سبک رپ توسط یاس خوانده شده بود. شایعاتی در مورد مجوز نداشتن این آلبوم یا مجاز شدن موسیقی رپ شکل گرفت که در نهایت با تأیید رسمی مجاز بودن این آلبوم توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران، بر طرف شد.
خوانندگان رپ ایرانی
در عرصهٔ موسیقی ایران، مانند همه جای دنیا میتوان رپرها را به دو دسته تقسیم کرد:
1. رپرهای (جریان اصلی) یا تجاری که از ریتم، متن و فلوهای ساده و همه‌پسند استفاده می‌کنند مانند زدبازی،تیک تاک، حسین تهی، یاس
2. رپرهای (زیرزمینی) یا زیرزمینی که فضای پیچیده‌تر و خاص پسندتر استفاده می‌کنند مانند هیچکس، بهرام، رضا پیشرو، کاردو
بازتاب در صداوسیما
در سال ۱۳۸۵ خورشیدی، رضا عطاران در عنوان‌بندی چند مجموعهٔ تلویزیونی از جمله متهم گریخت موسیقی رپ اجرا کرد. همچنین در تعطیلات نوروزی سال ۱۳۸۶۶ مجموعهٔ تلویزیونی دیگری به کارگردانی رضا عطاران به نام ترش و شیرین از شبکهٔ سوم سیما پخش شد[۷] که در عنوان‌بندی آغازین آن، رضا عطاران یک شعر (از نیلوفر لاری‌پور) را به صورت رپ می‌خواند.[۸] رضا عطاران و امیرحسین مدرسدر عنوان‌بندی یک مجموعهٔ تلویزیونی دیگر به نام خانه به دوش نیز قطعه‌ای به سبک «رپ-پاپ» فارسی خواندند، که مورد توجه قرار گرفت.[۳]
در پاییز سال ۱۳۸۵ پس از انتشار فیلم خصوصی زهرا امیرابراهیمی، یک خواننده رپ به نام یاسر (با نام هنرییاس)، با خواندن قطعه‌ای به نام «سی‌دی رو بشکن» و تشویق شنونده به قطع زنجیرهٔ پخش فیلم خصوصی آن بازیگر تلویزیون، ابعاد اجتماعی موسیقی رپ را بیش از پیش به نمایش گذاشت. در زمستان سال ۱۳۸۵، سروش لشکری با اسم هنری هیچکس، در ترانه‌ای به نام «وطن پرست» در دفاع از برنامه انرژی هسته‌ای ایران که از موضوعات مهم سیاسی وقت بود کرده‌است. همچنین در این آلبوم (جنگل آسفالت)، مهدیار آقاجانی آهنگساز این آلبوم از تلفیق موسیقی سنتی ایرانی با سبک رپ بهره برده‌است و صدای سازهایی مانند عود، تمبک، نی، دف،قانون و آوازهای ایرانی در آن شنیده میشود.[۹]
موسیقی رپ ایران در اواسط دههٔ ۸۰ خورشیدی دچار نوعی بحران شد از یک طرف آهنگهای با مضامین غیراخلاقی و ترویج استفاده از مواد مخدر توسط عدهٔ محدودی از خوانندگان رپ و از سوی دیگر آهنگهای سیاسی-اجتماعی که از سوی خوانندگانی مانند بهرام وهیچ‌کس و ... خوانده می‌شد، موسیقی رپ ابعاد تازه‌ای به خود گرفت و باعث شد تا بحث مبارزه با موسیقی رپ شکلی جدی بگیرد و سریال فیلتر شدن سایت مربوط به این سبک موسیقی آغاز شد، تعداد زیادی از خوانندگان این سبک بازداشت شدند از جمله بهرام، هیچکس، پیشرو و قاف. همچنین استودیوهایی که در آن آهنگهای خود را ضبط می‌کردند توسط نیروی انتظامی پلمپ شد. اما هرچه گذشت تب رپ داغ تر شد آهنگهای با مضامین غیراخلاقی کم رنگ تر شد و جایش را آهنگهای اجتماعی-اعتراضی و سیاسی گرفت مثلاً افرادی مانند عرفان (خواننده)، رضا پیشرو، بهرام، یاس و هیچکس از جمله کسانی بودند که بیشتر آهنگهای آنها مضمونی اجتماعی داشت.[۱۰]
رابطه شعر رپ فارسی با بحر طویل
«بحر طویل» یکی از قالب‌های نسبتاً نوین شعر فارسیاست که سرایش رسمی آن تقریباً از دورهٔ صفویه آغاز شد. از دیدگاه فنی این قالب از تکرار نامحدود و دلخواه یکرکن عروضی سالم به‌مانند «فاعلاتن» ساخته میشود و همچنین لزومی برای طول مصراع‌ها در آن وجود ندارد. یکمصراع می‌تواند تا جایی که سراینده احساس میکند باید کشیده گردد، کشیده شود و سپس قافیه‌ای آورده شود و بهمصراع بعد برویم. البته بحر طویل علاوه بر قافیهٔ پایانی می‌تواند در میانهٔ مصراع هم قافیه داشته باشد.[۱۱] در حال حاضر، بسیاری از رپ خوان‌های ایران، در تلاش برای نزدیک کردن شعرهای خود به این گونهٔ شعری هستند.
در زبان فارسی، زیبایی‌شناسی بحر طویل بسیار ساده و زودیاب و لذت‌بخش بوده‌است و شاید به همین دلیل باشد که این قالب از قالب‌های عامیانه و مردم‌پسند شعر فارسی بوده‌است و شعرای مهم و جدی چندان به سرودن آن تمایلی نداشته‌اند. شاعر طنزپرداز معاصر «ابوالقاسم حالت» منظومهٔ «هدهدنامه» اش را در این قالب سروده‌است.[۱۱] متن برخی ترانه‌های رپ فارسی از جهت شعری شباهت زیادی با بحر طویل دارد اگر چه از نظر محتوایی و استفاده از وزن‌های عروضی چنین شباهتی را ندارد.
از معدود اشخاصی که در رپ فارسی از این سبک شعری پیروی می‌کنند میتوان «بابک تیغه» و وحید از گروه ارتش قلم را نام برد.[۱۱]
رابطهٔ حکومت جمهوری اسلامی و رپ فارسی
پلیس، صداوسیما در تلاش برای مبارزه با آنچه که «جریان‌های موسیقی ناسالم» می‌نامند، برخورد با موسیقی رپ را در دستور کار خود قرار داد و اقدام به دستگیری عده کثیری از رپ خوان‌های در شهرهای مختلف ایران کردند. تلویزیون دولتی ایران نیز با پخش برنامه‌ای به نام «شوک» اتهامات مختلف را متوجه هنرمندان رپ و هوادارانشان کرد حتی سایتی با نام برگ موزیک که پخش موسیقی رپ را بر عهده داشت مدیران آن توسط سپاه پاسداران دستگیر شدند و به زندان رفتن و سایت توسط نهاد دولتی توقیف شد.[۳][۱۲][۱۳]
در ۱۵ شهریور ۱۳۹۳ پیروز ارجمند، مدیرکل دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، از شروع روند مجوزدهی به رپ در ایران خبر داد که با نام گفتاواز معرفی خواهد شد.
